تانیا تاهیر جەلال
سیاسەت لەنێوان غرور و کەلەڕەقیدا
سیاسەت لەنێوان غرور و کەلەڕەقیدا
سیاسەتکردن چ وەک هونەری گونجاندنی نەگونجاوەکان و کارکردن لە بازنەی بەرژەوەندیی گشتی یاخود هونەری بڕیاردان و رێکخستنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، هەمیشە لەنێوان دوو هێزی دژ بەیەک جووڵەی کردووە: هێزی ئەقڵ و ژیری لەلایەکەوە، هێزی غرور و عینادی کاراکتەرە سیاسییەکان لەلایەکەی تریەوە.
کاتێک (غرور- خۆبەزلزانی) و (عینادی- کەلەڕەقی) دەبنە هەڵگری بڕیاری سیاسی، ئەوا پرۆسەی سیاسی لە ئامانجی سەرەکی خۆی کە خزمەتی گشتییە لادەدات، لە دەرەنجامدا قەیران و پاشاگەردانی بەرهەمدێنێ لە سەرجەم بوارەکانی حکومڕانیدا. ئەم دۆخە بەتەواوی لە هەرێمی کوردستان دەبینرێت و بەردەوام دامەزراوەکانی رووبەڕووی شەپۆلی قەیران دەبنەوە کە رەگ و ریشەکەیان ئەم دوو خەسڵەتە دەروونییە- سیاسییەیە.
لەڕووی فەلسەفییەوە وشەی خۆبەزلزان بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە لەئاستی خواوەندەکان خۆیان دەبینن و بەتەواوی سەرسامن بەخۆیان و بڕیارەکانیان و پێداگرن لەسەر بڕیارەکانیان هەرچەندە لەبنەڕەتدا هەڵەش بن، هەربۆیە ئەم دەسەڵاتدارە مەغرورانە هەرگیز ئامادەی راوێژکردن و وەرگرتنی رای کەس نین تەنها لە بڕیاردا ئارەزووی سەپاندنی ئیرادەی خۆیان دەکەن، بۆیە "ژان ژاک ڕۆسۆ" دەڵێ؛ غروری سیاسی دابڕینی سیاسەتە لە خزمەتی گشتییەوە بۆ دەسەڵاتی رەهای تاک ویستی تاکە کەسی، بەواتایەکی تر دەسەڵات لە مەهامی خۆی لادەدات و دەگۆڕێت بۆ ستەمکاری. لەولاشەوە "تۆماس هۆبز" زیاتر باسی مەترسیی غرور لە سیاستکردندا دەکات و پێی وایە؛ کۆمەڵگە پەلکێش دەکات بۆ شەڕی هەمووان دژ بە هەمووان.
هەرچی عینادیی سیاسیشە کە بەمانای پێداگری ناحەق و ناهۆشیارانەیە لەسەر بڕیار و تێڕوانینی سیاسی تەنانەت ئەگەر واقیعی سیاسی و ئەزموونیش دژی ئەو بڕیارەبێت. فەیلەسوفی یۆنانی "ئەفلاتون" لە کتێبی کۆماردا زۆر جوان باسی عینادیی سیاسی دەکات، ئەو بە نادانایی سیاسی وەسفی دەکات و دەڵێت: فەرمانڕەوای عیناد- نادانا ئەو کەسەیە کە پێیوایە دەزانێت، بەڵام راستییەکە ئەوەیە نازانێت، کە نازانێت. بۆیە پرۆسەی فێربوون و فێربوون لە ئەزموونەوە رەتدەکاتەوە. هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە "ماکیاڤیللی" پێیوایە، عینادیی سیاسی وادەکات سەرکردەی سیاسی نەتوانێت لەگەڵ گۆڕانەکاندا خۆی بگونجێنێت و شێوازەکانی خۆی بگۆڕێت بەپێی بارگۆڕانی دۆخەکان خۆی بگونجێنێ.
لەمیانەی ئەم شیکاریانە بۆمان دەردەکەوێت یەک لە دەرەنجامە خراپەکانی غرور و عینادیی سیاسی لە سادەترین حاڵەتیدا سەرکێشانێتی بۆ رەتکردنەوەی سازان کە بنەمای سەرەکیی سیاسەتکردنە، لەبری دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشەکان بڕیاردەری مەغرور و عیناد دەرفەت بۆ گەشەکردنی کێشەکان دەڕەخسێنێ تادەگاتە ئاستی قەیرانی تەواو، کە گەورەترین مەترسیی ئەم دۆخەش خۆی لە نەمانی متمانەدا نیشان دەدات، متمانە لەنێوان لایەنەکان، متمانە لەنێوان هاوڵاتی و دەسەڵات، متمانە لەنێوان سەرجەم پێکهاتە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان کە ئەمەش لە خودی خۆیدا پێکهاتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و یاسایی و ئابووری لاواز دەکات، وەک ئەوەی ئێستا هەرێمی کوردستان پێوەی دەناڵێنێ.
بۆ رزگاربوون لەم دوو چەمکەی باسمانکرد، زانای گەورەی کۆمەڵناسی ئەڵمانی "ماکس ڤیبەر" کە یەکێکە لە باوکانی زانستی کۆمەڵناسی لەپاڵ کارل مارکس و ئیمێل دۆرکهایم جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە سیاسەت پێویستی بە (عەقڵی کرداری) و (بەرپرسیارێتیی ئەخلاقی)هەیە، بەرانبەر ئێستا و داهاتوو نەک تەنها سەرکەوتن و مانەوە لە دەسەڵاتدا. بۆیە ئەگەر بڕیاربەدەستی سیاسی نەتوانێت نێوانی سوود و زیان، نێوانی هەست و عەقڵ، نێوانی بەرژەوەندیی خۆی و بەرژەوەندیی گشتی جیابکاتەوە، سیاسەت دەگۆڕێت بۆ دۆخێکی تاکەکەسی نەک ئامرازێک بۆ هێنانەدی چاکەی گشتی و پاراستنی بەرژەوەندیی گشتی.
لە روانگەی کرداریشەوە، ئەگەر لە کاریگەریی غرور و عینادی سیاسی بڕوانین لەسەر دۆخی کارگێڕی و یاسایی پرۆسەی حکومڕانی بەتەواوی دەبێتە هۆی لاوازی سەرجەم جومگەکانی دەسەڵات، لەبری جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان یەکپارچەیی دەسەڵات یاخود هەژمونداری دەسەڵاتێک بەسەر ئەوانیتردا دروست دەبێت، ناوەندگەرایی رەها جێگەی لامەرکەزی دەگرێتەوە، بە سەنتەرکردنی رای تاکەکەسی جێگەی گوتاری نیشتمانی دەگرێتەوە، کە دەرەنجامی هەموو ئەمانەش نەمانی متمانە و ئینتمای تاک بۆ نیشتمان بەرهەمدێنێ. خۆ ئەگەر لە روانگەی ئابووریشەوە لەسەر کاریگەرییەکانی غرور و عینادی بووەستین، دەتوانین بڵێین بکوژی گەشەی ئابوورییە لە سیستمی ئابووری و سیاسەتی حکومڕانی هەر دەوڵەتێک، چونکە گەشەی ئابووری پێویستی بە پلانی ئابووریی درێژخایەن و گۆڕانی خێرا و ئەزموون و فێربوونە، پێویستیی بە یەکتر قبوڵکردن و رەخساندنی دەرفەتە، پێویستی بە سیاسەتی چاکسازیی بەردەوامە، پێویستی بە هەمەچەشنکردنی داهات و سەرچاوە و هێزی کاری هەمە چەشنە. پێویستی بە متمانەیە لەنێوانی دەسەڵات و تاک، لەکۆتایشدا پێویستی بە ئاسایشی ئابوورییە وەک پارێزەری خودی ئابووری.
لەکۆتایدا دەمەوێت بڵێم، ئەو سیاسەتکردنەی ئەمڕۆی هەرێمی کوردستان کە لە بازنەی (غرور وعیناد)ی سیاسی هەردوو هێزی دەسەڵاتدار دەسوڕێتەوە، تاکە هۆکارە بۆ قووڵکردنەوەی سەرجەم قەیرانەکان، چ لەسەر ئاستی ناوخۆیی وەک پێکنەهێنانی حکومەت و کارانەبوونی پەرلەمان، دروستبوونی پرسیار لەسەر سەربەخۆنەبوونی دەسەڵاتی دادوەری، گەندەڵی دارایی و ئابووری... لەسەر ئاستی عیراق و پەیوەندیی هەرێمی و نێودەوڵەتیش دنیایەک قەیرانی زنجیرەیی کە رۆژ بە رۆژ سەرەتای سەرهەڵدانی قەیرانێکی تر دەستپێدەکات. تاکە رێگەی چارەسەری بەردەممان ئەوەیە بڕیار بەدەستە سیاسییەکانی هەردوولا، تێبگەن لەپێناو مانەوەی خۆیان بەپلەی یەکەم دەبێت بڕیار بدەن کە هیچ کەس و هێزێک لە سەرووی بەرژەوەندیی گشتییەوە نییە. دەبێت بۆ ئەم بڕیارەش هەنگاوبنێن بەوەی کە بیرکردنەوەی سیاسیان بگۆڕن لە "منەوە" بۆ "ئێمە" لەپێناو رزگاربوون لەم دۆخە پەناببەنە بەر سیاسەتی "ژیرانەی کرداری" و "ئەخلاقی بەرپرسیارانە"، تا بتوانن بەرژەوەندیی گشتی بخەنە پێش بەرژەوەندیی شەخسی و حزبی، فرەیی سیاسی و حزبی وەک دەسباری چەسپاندنی پایەکانی دیموکراسی ببینن، نەک مەترسیی رووخان و لەناوچوون، لە روانگەی نیشتمانسازییەوە پلانی قوڵی ستراتیژیی نیشتمانی دوورمەودایان هەبێت بۆ داهاتوو، سوود لە هەڵەکانی رابردوو ببینن کە چەندین دەرفەتی گرنگی نیشتمانی و نەتەوەییمان لەبەر ئەم دوو هۆکارە دەروونییە- سیاسییە لەدەستچوو.
ر.س
سیاسەتکردن چ وەک هونەری گونجاندنی نەگونجاوەکان و کارکردن لە بازنەی بەرژەوەندیی گشتی یاخود هونەری بڕیاردان و رێکخستنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، هەمیشە لەنێوان دوو هێزی دژ بەیەک جووڵەی کردووە: هێزی ئەقڵ و ژیری لەلایەکەوە، هێزی غرور و عینادی کاراکتەرە سیاسییەکان لەلایەکەی تریەوە.
کاتێک (غرور- خۆبەزلزانی) و (عینادی- کەلەڕەقی) دەبنە هەڵگری بڕیاری سیاسی، ئەوا پرۆسەی سیاسی لە ئامانجی سەرەکی خۆی کە خزمەتی گشتییە لادەدات، لە دەرەنجامدا قەیران و پاشاگەردانی بەرهەمدێنێ لە سەرجەم بوارەکانی حکومڕانیدا. ئەم دۆخە بەتەواوی لە هەرێمی کوردستان دەبینرێت و بەردەوام دامەزراوەکانی رووبەڕووی شەپۆلی قەیران دەبنەوە کە رەگ و ریشەکەیان ئەم دوو خەسڵەتە دەروونییە- سیاسییەیە.
لەڕووی فەلسەفییەوە وشەی خۆبەزلزان بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە لەئاستی خواوەندەکان خۆیان دەبینن و بەتەواوی سەرسامن بەخۆیان و بڕیارەکانیان و پێداگرن لەسەر بڕیارەکانیان هەرچەندە لەبنەڕەتدا هەڵەش بن، هەربۆیە ئەم دەسەڵاتدارە مەغرورانە هەرگیز ئامادەی راوێژکردن و وەرگرتنی رای کەس نین تەنها لە بڕیاردا ئارەزووی سەپاندنی ئیرادەی خۆیان دەکەن، بۆیە "ژان ژاک ڕۆسۆ" دەڵێ؛ غروری سیاسی دابڕینی سیاسەتە لە خزمەتی گشتییەوە بۆ دەسەڵاتی رەهای تاک ویستی تاکە کەسی، بەواتایەکی تر دەسەڵات لە مەهامی خۆی لادەدات و دەگۆڕێت بۆ ستەمکاری. لەولاشەوە "تۆماس هۆبز" زیاتر باسی مەترسیی غرور لە سیاستکردندا دەکات و پێی وایە؛ کۆمەڵگە پەلکێش دەکات بۆ شەڕی هەمووان دژ بە هەمووان.
هەرچی عینادیی سیاسیشە کە بەمانای پێداگری ناحەق و ناهۆشیارانەیە لەسەر بڕیار و تێڕوانینی سیاسی تەنانەت ئەگەر واقیعی سیاسی و ئەزموونیش دژی ئەو بڕیارەبێت. فەیلەسوفی یۆنانی "ئەفلاتون" لە کتێبی کۆماردا زۆر جوان باسی عینادیی سیاسی دەکات، ئەو بە نادانایی سیاسی وەسفی دەکات و دەڵێت: فەرمانڕەوای عیناد- نادانا ئەو کەسەیە کە پێیوایە دەزانێت، بەڵام راستییەکە ئەوەیە نازانێت، کە نازانێت. بۆیە پرۆسەی فێربوون و فێربوون لە ئەزموونەوە رەتدەکاتەوە. هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە "ماکیاڤیللی" پێیوایە، عینادیی سیاسی وادەکات سەرکردەی سیاسی نەتوانێت لەگەڵ گۆڕانەکاندا خۆی بگونجێنێت و شێوازەکانی خۆی بگۆڕێت بەپێی بارگۆڕانی دۆخەکان خۆی بگونجێنێ.
لەمیانەی ئەم شیکاریانە بۆمان دەردەکەوێت یەک لە دەرەنجامە خراپەکانی غرور و عینادیی سیاسی لە سادەترین حاڵەتیدا سەرکێشانێتی بۆ رەتکردنەوەی سازان کە بنەمای سەرەکیی سیاسەتکردنە، لەبری دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشەکان بڕیاردەری مەغرور و عیناد دەرفەت بۆ گەشەکردنی کێشەکان دەڕەخسێنێ تادەگاتە ئاستی قەیرانی تەواو، کە گەورەترین مەترسیی ئەم دۆخەش خۆی لە نەمانی متمانەدا نیشان دەدات، متمانە لەنێوان لایەنەکان، متمانە لەنێوان هاوڵاتی و دەسەڵات، متمانە لەنێوان سەرجەم پێکهاتە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان کە ئەمەش لە خودی خۆیدا پێکهاتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و یاسایی و ئابووری لاواز دەکات، وەک ئەوەی ئێستا هەرێمی کوردستان پێوەی دەناڵێنێ.
بۆ رزگاربوون لەم دوو چەمکەی باسمانکرد، زانای گەورەی کۆمەڵناسی ئەڵمانی "ماکس ڤیبەر" کە یەکێکە لە باوکانی زانستی کۆمەڵناسی لەپاڵ کارل مارکس و ئیمێل دۆرکهایم جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە سیاسەت پێویستی بە (عەقڵی کرداری) و (بەرپرسیارێتیی ئەخلاقی)هەیە، بەرانبەر ئێستا و داهاتوو نەک تەنها سەرکەوتن و مانەوە لە دەسەڵاتدا. بۆیە ئەگەر بڕیاربەدەستی سیاسی نەتوانێت نێوانی سوود و زیان، نێوانی هەست و عەقڵ، نێوانی بەرژەوەندیی خۆی و بەرژەوەندیی گشتی جیابکاتەوە، سیاسەت دەگۆڕێت بۆ دۆخێکی تاکەکەسی نەک ئامرازێک بۆ هێنانەدی چاکەی گشتی و پاراستنی بەرژەوەندیی گشتی.
لە روانگەی کرداریشەوە، ئەگەر لە کاریگەریی غرور و عینادی سیاسی بڕوانین لەسەر دۆخی کارگێڕی و یاسایی پرۆسەی حکومڕانی بەتەواوی دەبێتە هۆی لاوازی سەرجەم جومگەکانی دەسەڵات، لەبری جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان یەکپارچەیی دەسەڵات یاخود هەژمونداری دەسەڵاتێک بەسەر ئەوانیتردا دروست دەبێت، ناوەندگەرایی رەها جێگەی لامەرکەزی دەگرێتەوە، بە سەنتەرکردنی رای تاکەکەسی جێگەی گوتاری نیشتمانی دەگرێتەوە، کە دەرەنجامی هەموو ئەمانەش نەمانی متمانە و ئینتمای تاک بۆ نیشتمان بەرهەمدێنێ. خۆ ئەگەر لە روانگەی ئابووریشەوە لەسەر کاریگەرییەکانی غرور و عینادی بووەستین، دەتوانین بڵێین بکوژی گەشەی ئابوورییە لە سیستمی ئابووری و سیاسەتی حکومڕانی هەر دەوڵەتێک، چونکە گەشەی ئابووری پێویستی بە پلانی ئابووریی درێژخایەن و گۆڕانی خێرا و ئەزموون و فێربوونە، پێویستیی بە یەکتر قبوڵکردن و رەخساندنی دەرفەتە، پێویستی بە سیاسەتی چاکسازیی بەردەوامە، پێویستی بە هەمەچەشنکردنی داهات و سەرچاوە و هێزی کاری هەمە چەشنە. پێویستی بە متمانەیە لەنێوانی دەسەڵات و تاک، لەکۆتایشدا پێویستی بە ئاسایشی ئابوورییە وەک پارێزەری خودی ئابووری.
لەکۆتایدا دەمەوێت بڵێم، ئەو سیاسەتکردنەی ئەمڕۆی هەرێمی کوردستان کە لە بازنەی (غرور وعیناد)ی سیاسی هەردوو هێزی دەسەڵاتدار دەسوڕێتەوە، تاکە هۆکارە بۆ قووڵکردنەوەی سەرجەم قەیرانەکان، چ لەسەر ئاستی ناوخۆیی وەک پێکنەهێنانی حکومەت و کارانەبوونی پەرلەمان، دروستبوونی پرسیار لەسەر سەربەخۆنەبوونی دەسەڵاتی دادوەری، گەندەڵی دارایی و ئابووری... لەسەر ئاستی عیراق و پەیوەندیی هەرێمی و نێودەوڵەتیش دنیایەک قەیرانی زنجیرەیی کە رۆژ بە رۆژ سەرەتای سەرهەڵدانی قەیرانێکی تر دەستپێدەکات. تاکە رێگەی چارەسەری بەردەممان ئەوەیە بڕیار بەدەستە سیاسییەکانی هەردوولا، تێبگەن لەپێناو مانەوەی خۆیان بەپلەی یەکەم دەبێت بڕیار بدەن کە هیچ کەس و هێزێک لە سەرووی بەرژەوەندیی گشتییەوە نییە. دەبێت بۆ ئەم بڕیارەش هەنگاوبنێن بەوەی کە بیرکردنەوەی سیاسیان بگۆڕن لە "منەوە" بۆ "ئێمە" لەپێناو رزگاربوون لەم دۆخە پەناببەنە بەر سیاسەتی "ژیرانەی کرداری" و "ئەخلاقی بەرپرسیارانە"، تا بتوانن بەرژەوەندیی گشتی بخەنە پێش بەرژەوەندیی شەخسی و حزبی، فرەیی سیاسی و حزبی وەک دەسباری چەسپاندنی پایەکانی دیموکراسی ببینن، نەک مەترسیی رووخان و لەناوچوون، لە روانگەی نیشتمانسازییەوە پلانی قوڵی ستراتیژیی نیشتمانی دوورمەودایان هەبێت بۆ داهاتوو، سوود لە هەڵەکانی رابردوو ببینن کە چەندین دەرفەتی گرنگی نیشتمانی و نەتەوەییمان لەبەر ئەم دوو هۆکارە دەروونییە- سیاسییە لەدەستچوو.
ر.س
